Dünya çapında yaklaşık 50 milyon insanın hayatını kaybetmesine sebep olan 1918 ve 1919 grip salgını, tarihteki en ölümcül grip salgınıydı.Yaklaşık olarak 675.000 insanın ölümüne sebep olduğu ABD’de yerel devletler salgının yayılmasını engellemek için girişimcileri halka sundu. Bu girişimler bölgeye göre değişen, okulların ve halka açık eğlence alanlarının kapatılması, “yere tükürmeme” yasası, insanları mendil veya tek kullanımlık peçete kullanıma teşvik etme ve açık alanlarda maske takması gibi girişimleri içeriyordu.
Maske takma yasası çoğunlukla batı eyaletlerinde ortaya çıktı ve birçok insanın da o zamanlar yasaya uyduğu görülüyor. Milletin hala 1. Dünya Savaşı’nda savaştığı zamanda yetkililer grip karşıtı önemleri askerleri ölümcül salgından koruma yolu olarak ayarladılar.
Kayıtlara geçen ilk hastalık 4 Mart 1918 tarihinde Fort Riley, Kansas’taki özel konuşlu ABD Ordusu’ndaydı. ABDnin ve savaştaki diğer devletlerin ilk başta grip haberlerini gizli tutmalarına rağmen (tarafsız İspanya özgürce gribi rapor etti ve bu yüzden “İspanyol Gribi” olarak yanlış biliniyor) bu yeni sağlık önlemlerine uymak vatanseverlik hissi veriyordu.
Red Cross Kamu Spotu’nun da dediği gibi “An itibariyle maske giymeyen kadın, erkek veya çocuk herkes risk taşıyan sorumsuz bireylerdir.” Bu savaş görevi hissi ve “sorumsuz” olarak görülme korkusu San Francisco, Seattle, Denver ve Phoenix gibi şehirleri de maske takma kuralına uyulması konusunda teşvik etmiştir.
Kurallara uyma konusunda artış olmasına rağmen bazı insanlar maskelerin rahatsız veya etkisiz olmasından ve işe uygun olmamasından şikayetçiydi. Yetkililer kamuya açık alanda maskesiz görülüyordu. Savaş sona erdikten sonra insanlarda askerleri güvende tutmak için maske takma hissi de sona ermeye başlamıştı. Hatta bazı karşıt görüşlüler San Francisco’da “Maske Karşıtı Birlik” bile kurdular.
Maskeler Sargı Bezlerinden ve Hatta Gözenekli Malzemelerden Yapılıyordu
Red Cross’ta çalışan kadınlar 1918 yılındaki grip salgını sırasında maske yaparken Bettmann Archive/Getty Images
1918’deki maskeler günümüz sağlık çalışanlarının kullandığı N95 gibi geliştirilmiş maskelerden çok farklıydı. Cerrahi maskeler gibi insanların grip için taktığı maskeler de sargı bezlerinden yapılırdı. Red Cross gönüllüleri bunların birçoğunu yaptı ve sergiledi. Gazeteler kendilerine veya askerlere bağışlamak adına maske yapmak isteyenler için talimatlar içeriyordu. Yine de herkes standart cerrahi tasarımı veya malzemeleri kullanmıyordu.
Michangan Üniversitesi Tıp Tarihi Merkezi müdür yardımcısı ve The American Influenza Epidemic of 1918-1919: A Digital Encyclopedia’nın baş editörlerinden biri olan J. Alex Navarro’nun dediği üzere şehirler insanları maske takmaya ikna etme konusunda oldukça dikkatsizdi.
Bu “modaya uygun” maskeler ve belirsiz materyallerden yapılan diğer maskeler büyük ihtimalle işe yaramıyordu. Ayrıca tıp ve bilim camiası arasında da çok katlı sargı bezinden yapılan maskelerin etkili olup olmadığıyla ilgili tartışmalar vardı.
Örneğin, Detroit sağlık görevlisi J.W Inches’ın söylediğine göre sargı bezinden yapılan maskeler gribin topluma yayılmasını önlemek için fazla gözeneğe sahipti. Ayrıca maskeler düzenli takıldığı zaman işe yarıyordu ama bu da her zaman mümkün olmuyordu. Şehrin maske kuralına uyan birçok insanın olduğu Phoenix’te bazıları yine de sigara içebilmek için maskelerinde delikler açıyordu ve bu da etkiyi büyük ölçüde azaltıyordu.
‘Maske Takmayan Sorumsuzlar’ Cezayla Karşı Karşıya Kaldı
Yine de maske takmayan insanların ufak bir yüzdesi için raporlar, sorunlarının bilimle alakalı değil de kişisel rahatlıkla alakalı olduğunu öne sürdü.
“Bazı insanlar toplumda korku yarattıkları için maske takmaya karşı çıkıyor ve bizim de onları sakin tutmaya çalıştığımızı iddia ediyorlar. Bunun maske takmak istemedikleri için yarattıkları bir bahane olduğunu düşünüyorum” dedi Puget Sound Üniversitesi Tarih Bölümü Başkanı veAmerican Pandemic: The Lost Worlds of the 1918 Influenza Epidemicyazarı olan Nancy Bristow.“Sıcak ve havasız oldukları için insanların takmak istemediğini sık sık okuyorsunuzdur.”
Bazı işletmeler, dışarı çıkarken maske takarlarsa müşterilerin daha az alışveriş yapacağı konusunda endişelendiler. Bazı insanlar maske yönetmeliklerinin medeni hakları ihlal ettiğini de iddia etti. Yine de Bristow’un dediğine göre “Eleştiri açısından daha önemli olan şeyin bugün duyduğumuz bu fikrin olmasıdır ve insanlara yanlış bir güvenlik hissi vermesidir.” Ayrıca insanlar diğer sağlık önlemlerini almadıkça ve özellikle bazıları sigara içmek için maskelerinde delikler açmaya devam ettikçe maske takmanın daha az etkili olduğunu belirtti.
1918 sonbaharında maske takma kısıtlamalarına geçen şehirler, karşı çıkan insanların küçük bir yüzdeliği arasında uygulama konusunda zorlandı. Yaygın cezalar arasında para cezası, hapis cezası ve kağıtlara adların basılması vardı. San Francisco’da yaşanan korkunç bir olayda sağlık kurulunda çalışan özel bir memur maske takmayı reddeden bir adamı ve diğer iki görgü tanığını vurdu.
Bu San Francisco liderlerinin uymadığı zaman aldığı muameleden oldukça farklıydı. Bir boks maçında polis fotoğrafçısı çeşitli gözetmenleri, meclis üyesini, hakimin, ordu tuğamiralini, şehir sağlık memurunu ve belediye başkanını maskesiz görüntüledi. Önce sağlık memuru 5 dolar daha sonra da belediye başkanı 50 dolar para cezası ödedi. Fakat diğer “maske takmayan sorumsuzların” aksine hapis cezası çekmediler veya kimse onları vurmadı.
Savaş Sonrasında Maske Takma Azalmaya Başladı
Tahminen 1918 yılında, Chicago, Illinois’te bir adam devam eden pandemi sırasında maske takan bir berber tarafından traş ediliyor. Chicago Sun-Times/Chicago Daily News Collection/Chicago History Museum/Getty Images
San Francisco’daki ilk maske takma kuralı Ekim ayında başladı ve 1. Dünya Savaşı ateşkesinden sonra Kasım ayında bitti. Grip vakalarının yeniden artışa geçtiği San Franciso’da Ocak ayında ikinci bir maske takma kuralı getirildi. Bu sefer karşı çıkma daha şiddetliydi. Birkaç doktor ve Denetim Kurulu üyelerinden oluşan karşıt görüşlü grup tarafından 2.000'den fazla katılımcıyla halka açık bir toplantı düzenleyen “Maske Karşıtı Birlik” oluşturuldu.
Navarro, ülkenin artık savaşta olmaması ve bazı yerlilerin eskisi kadar vatansever hissetmemesinden dolayı San Francisco’nun ikinci maske takma kuralına karşı olan itirazın daha yoğun olmuş olabileceği tahmininde bulunuyor. Her durumda da şehirde aykırılık vardı çünkü diğer şehirlerde bu tarz birlikler ve protestolar yoktu.
Stony Brook Üniversitesi'nde 1918-1919 grip salgını sırasında halk sağlığı önlemleri hakkında yazılar yazan ve seçkin bir tarih profesörü olan Nancy Tomes, 1918 ve 1919’da maske takmaya karşı direniş kırıntıları olduğunu ama bunların yaygın olmadıklarını söyledi.
Tomes’un insanların pandemi yüzünden düzenli olarak kullanmaya başladığını söylediği mendiller ve peçetelerin aksine maske takma, kısıtlamalar bittikten sonra ABD’de popülerliğini yitirdi. Maske takmanın 1918 ve 1919 yıllarında ne kadar etkili olduğunu söylemek zor. Fakat daha güçlü sağlık önlemleri uygulayan topluluklar uygulamayanlara göre daha fazla başarılı olduğu kesin.
Bristow diyor ki “Bugün geriye dönüp baktığımızda, maske takmanın eğriyi düzleştirdiğini ve uzun süreli katı düzenlemeleri önceden uygulamaya başlayan toplulukların ölüm oranlarının daha düşük olduğunu görebiliriz. Fakat verileri tablo haline getirmediler. Bu yüzden neticede yaptıklarının etkili olup olmadığı belli değildi.”
(History.com'daki "When Mask-Wearing Rules in the 1918 Pandemic Faced Resistance" yazısından çeviren: Gizem Demircan)